Badania ilościowe a jakościowe – jak wybrać właściwą metodę przy pisaniu pracy doktorskiej?
Decyzje metodologiczne podejmowane na etapie konstruowania dysertacji doktorskiej mają charakter strukturotwórczy, ponieważ determinują sposób konceptualizacji problemu badawczego i ukierunkowują proces doboru narzędzi empirycznych oraz definiują zakres możliwej inferencji. Wybór pomiędzy podejściem ilościowym a jakościowym, bądź decyzja o ich integracji w ramach metodologii mieszanej, powinien wynikać bezpośrednio z charakteru badanego zjawiska oraz rodzaju pytań, na które badacz zamierza udzielić odpowiedzi.
Metodologia badania nie stanowi neutralnego komponentu technicznego, lecz manifestuje określoną perspektywę teoretyczną i wpływa na sposób interpretacji danych. Trafność decyzji na tym poziomie przekłada się bezpośrednio na jakość wnioskowania, spójność struktury rozprawy oraz jej wkład w rozwój dyscypliny. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie przesłanek umożliwiających adekwatny dobór metod i narzędzi badawczych w kontekście założeń teoretycznych, przyjętej strategii analitycznej oraz specyfiki problematyki badawczej właściwej dla rozpraw doktorskich.
Dobór metodologii w zależności od konstrukcji problemu badawczego
Zasadność zastosowania podejścia ilościowego bądź jakościowego wynika ze sposobu precyzyjnego zdefiniowania problemu badawczego i relacji między jego komponentami: pytaniami, celami i ramą teoretyczną. Decyzja metodologiczna staje się zasadna dopiero wtedy, gdy poprzedza ją gruntowna analiza relacji pomiędzy typem założeń badawczych a charakterem wiedzy, jaką badacz zamierza przedstawić.
Podejście ilościowe znajduje zastosowanie w projektach, w których relacje między zmiennymi mają charakter logiczny, dający się ująć w postaci hipotez sprawdzalnych empirycznie, z jasno określonym zakresem zmienności i możliwością kontrolowania zmiennych zakłócających. Z kolei podejście jakościowe znajduje uzasadnienie tam, gdzie badacz nie dysponuje gotowym modelem relacji, a jego celem jest rekonstrukcja procesów poznawczych, decyzyjnych, interakcyjnych lub kulturowych, które nie poddają się wcześniejszej konceptualizacji w kategoriach zmiennych.
Zgodność narzędzia z logiką badania – przesłanki doboru operacyjnego
Zasadnicza różnica nie dotyczy rodzaju danych (liczbowe vs. tekstowe), lecz sposobu weryfikowania przesłanek badawczych. W ujęciu ilościowym struktura badania zakłada testowalność – a więc możliwość falsyfikacji lub potwierdzenia założenia przy wykorzystaniu technik inferencji statystycznej. W ujęciu jakościowym dominuje logika eksploracyjna, oparta na strategii indukcyjnej, w której pojęcia analityczne są konstruowane w toku analizy, a nie narzucone przed przystąpieniem do badania.
Dla doktoranta najistotniejsze jest nie to, którą metodę wybrać, ale w jaki sposób ją skonfigurować względem zakładanego celu badawczego. Jeżeli projekt zakłada uchwycenie dynamicznych zmian postaw wobec określonego zjawiska, lecz bez ambicji uogólniania wyników na populację, uzasadnione będzie zastosowanie studium przypadku lub wywiadu pogłębionego, a nie sformalizowanej ankiety. Jeżeli natomiast celem jest identyfikacja statystycznie istotnych wzorców zachowań w dużej próbie, konstrukcja narzędzia powinna umożliwiać ich jednoznaczny pomiar, co wymusza uprzednią walidację wskaźników oraz precyzyjny dobór zmiennych kontrolnych.
Strategiczne dostosowanie narzędzi do problemu i celu badawczego
Skuteczność metodologii zależy od zgodności między celem badawczym a strukturą narzędzi oraz sposobem interpretacji danych. Poniżej przedstawiamy kilka typowych scenariuszy wraz z przypisaniem do nich adekwatnych rozwiązań badawczych:
- Badanie zależności między zmiennymi w populacji – jeśli hipotezy zakładają istnienie relacji o charakterze współzmienności lub różnic istotnych statystycznie, konieczne jest zastosowanie narzędzi umożliwiających pomiar tych zmiennych w sposób ilościowy. Kwestionariusze zamknięte, testy skalowe lub dane wtórne mogą być analizowane przy użyciu procedur statystyki inferencyjnej, takich jak regresja, analiza wariancji, testy istotności różnic.
- Eksploracja kontekstualnych uwarunkowań danego zjawiska – w przypadkach, gdy badacz dąży do ustalenia, w jaki sposób określone zjawiska są rozumiane, przeżywane i interpretowane przez uczestników, rekomenduje się wykorzystanie technik wywiadu pogłębionego, obserwacji terenowej, analizy dyskursu lub studium przypadku. Dane pozyskane tymi metodami nie są podporządkowane wcześniej przyjętym ramom kategorii analitycznych, lecz służą generowaniu pojęć w trakcie analizy.
- Projekty o strukturze eksploracyjno-weryfikacyjnej – w badaniach doktorskich często uzasadnione jest zastosowanie podejścia mieszanego, zwłaszcza gdy pojedyncza metoda nie jest wystarczająca do wyczerpującego zbadania problemu. Można wówczas wykorzystać strategię sekwencyjną (ilościowa weryfikacja a następnie jakościowa eksploracja) lub równoległą (obydwa typy badań prowadzone równolegle, integrowane na etapie interpretacji). Decyzja o integracji metod musi zostać poprzedzona refleksją metodologiczną i wyraźnie uzasadniona w konstrukcji projektu badawczego.
Zastosowane narzędzia badawcze muszą pozostawać w zgodzie z charakterem celu badawczego i metodą konceptualizacji zjawisk, których analiza stanowi przedmiot projektu.
